1. Wat betekent maatschappelijke verankering (voor de UGent)?

De UGent profileert zich in haar missieverklaring als maatschappelijk geëngageerde en pluralistische universiteit die openstaat voor alle studenten, ongeacht hun levensbeschouwelijke, politieke, culturele en sociale achtergrond. Zo wil de UGent haar onderwijs en onderzoek in een brede maatschappelijke context plaatsen en daarover voortdurend in dialoog treden met haar omgeving.

Om die missie waar te maken, maar daarnaast ook steviger in te spelen op enkele van de zes strategische onderwijsdoelstellingen van de universiteit, zet de UGent in op de maatschappelijke verankering van haar onderwijs om zo haar onderwijs futureproof te maken. De UGent wil maatschappelijk responsieve studenten vormen die zich engageren en op die manier impact hebben op de maatschappij. Dat betekent dat de UGent als universiteit niet in een ivoren toren wil zitten maar haar onderwijs wil inbedden in de maatschappij. Voor een opleiding betekent dat het volgende:

• Afgestemd zijn op huidige en toekomstige maatschappelijke noden en de uitdagingen van de toekomst: welke evoluties doen zich voor binnen het vakgebied, wat zijn de uitdagingen van de toekomst, welke competenties moet een afgestudeerde in de toekomst hebben om hiermee om te gaan… 
• Verschillende reële en authentieke contexten (ook de minder voor de hand liggende) en reallife challenges inzetten in het onderwijs.
• Studenten bewust maken van hun eigen rol en mogelijkheden in verschillende contexten.
• Maatschappelijk engagement en het hebben van maatschappelijke impact stimuleren. Het concept duurzaamheid dient hier als een richtinggevend kompas om het soort impact dat we van onze studenten verwachten, vorm te geven.
• Leren in, met en door de maatschappij en (pro)actieve burgers vormen.

Tot de maatschappij behoren, in de brede zin van het woord, verschillende maatschappelijke stakeholders: vertegenwoordigers uit het werkveld en het bedrijfsleven, middenveldorganisaties, beroepsverenigingen, burgers, alumni, strategische partners, beleidsmakers, enz.

2. Waarom zou je maatschappelijke verankering integreren in je opleiding?

De samenleving verandert razendsnel en confronteert ons met complexe, globale uitdagingen. Als universiteit vormen we de professionals van de toekomst, die voorbereid moeten zijn om te functioneren in complexe en onzekere omstandigheden, maar tegelijkertijd ook in staat zijn om actief en op een duurzame manier vorm te geven aan de maatschappij. 

Om studenten de nodige competenties bij te brengen om dat doel te bereiken, blijven we best niet binnen de muren van de onderwijsinstelling. We kunnen die complexiteit enkel begrijpen wanneer we alle facetten van de maatschappij op verschillende manieren in onze lessen binnenbrengen en studenten actief laten participeren in de maatschappij. 

Daarnaast motiveert impact studenten! Een industrieel ingenieur die bijvoorbeeld voor iemand met een functiebeperking een hulpmiddel mag ontwerpen dat daarna effectief door die persoon gebruikt zal worden, laat studenten meteen de meerwaarde voelen die ze als professional kunnen bieden.

De maatschappij is een proeftuin vol leerkansen waarin studenten zich tijdens hun opleiding niet alleen kunnen bekwamen in hun academische discipline, maar zich ook kunnen ontwikkelen op het vlak van generieke competenties zoals kritisch reflecteren, samenwerken, communiceren, creatief denken en omgaan met onzekerheid. Die competenties stellen hen in staat om nadat ze zijn afgestudeerd op een creatieve, ondernemende en duurzame manier met actuele en toekomstige uitdagingen aan de slag te gaan. Maak daarom op gepast wijze gebruik van die ‘proeftuin’ in je opleiding!

3. Hoe kan je maatschappelijke verankering integreren in je opleiding?

De maatschappij verankeren in je opleiding, hoe begin je daar nu aan? Belangrijk om te weten is dat maatschappelijke verankering niet hetzelfde betekent voor elke opleiding. Elke opleiding kan eigen accenten leggen in het programma om toe te werken naar de ideale afstuderende student. Om dat doel te bereiken, doorloop je het best enkele stappen (dit is niet per se een lineair proces, maar het geeft je een houvast; van de ene stap naar de andere springen is dus zeker mogelijk).

3.1 Vorm een geëngageerd team

Stel in samenspraak met de opleidingscommissie (OC) een groep samen met mensen die gemotiveerd zijn om hun schouders onder dit thema te zetten. Wie zijn de sleutelfiguren om het veranderproces te trekken? Denk bijvoorbeeld aan:

• lesgevers of andere medewerkers van de opleiding die werken rond of geïnteresseerd zijn in maatschappelijke impact of in het thema duurzaamheid, die studenten laten samenwerken met externen in het onderwijs, …
• alumni en studenten van de opleiding;
• stakeholders uit het werkveld;
• facultaire ondersteuning: curriculummanagers, onderwijsondersteuners en/of kwaliteitszorgmedewerkers;
• centrale ondersteuning: procesbegeleiders opleidingsondersteuning.

Een gevarieerde groep garandeert dat de opleiding vanuit verschillende opzichten onder de loep genomen wordt en je een zo breed mogelijk beeld krijgt. De kritische blik van studenten bleek in het verleden altijd zeer waardevol te zijn om het gesprek over de opleiding open te breken en de openheid voor nieuwe of andere mogelijkheden te vergroten.

3.2 Wat betekent maatschappelijke verankering voor de opleiding?

Wanneer je verandering wil, moet je eerst goed weten waar je naartoe wil. Dat expliciteer je in de visie van een opleiding. Die maakt aan een breed publiek duidelijk waar de opleiding voor staat, welke (toekomstige) doelen ze nastreeft en op welke manier ze die wil bereiken. Ga na op welke manier de visie van de opleiding al spreekt over maatschappelijke verankering of pas de visie aan om het thema te integreren.  De visie zal richting geven aan de invulling van het programma. 

Volgende oefeningen kunnen jullie denkproces ondersteunen.

1. De opleiding denkt na over de kernvraag

Probeer naar de toekomst te kijken door kort te brainstormen over de volgende vraag:

Op welke actuele en toekomstgerichte maatschappelijke vraagstukken moeten jullie studenten voorbereid zijn?

2. Reflectievragen

Deze reflectievragen kunnen helpen om een visie rond maatschappelijke verankering uit te werken:

• Welke generieke competenties hebben studenten nodig om een antwoord te bieden op actuele en toekomstgerichte vraagstukken zoals hierboven bepaald?
• Welke maatschappelijke processen en ontwikkelingen moeten studenten kennen? (bv. politieke en juridische systemen, geschiedenis van het vakgebied, duurzaamheidskaders…)
• Met welke heterogene maatschappelijke groepen zouden ze later moeten kunnen samenwerken en op welke manier?
• Op welke manier moeten studenten leren communiceren met en naar verschillende maatschappelijke groepen?
• Op welke manier moeten studenten zich bewust zijn van hun maatschappelijke rol en maatschappelijke verantwoordelijkheid als professional?
• Op welke manier willen we met de opleiding studenten stimuleren om maatschappelijk engagement op te nemen en impact te hebben op de maatschappij?
• Hoe wordt duurzaamheid geïntegreerd in de opleiding?
• Hoe krijgt het zoeken naar en ontwikkelen van creatieve duurzame oplossingen een plaats in de opleiding?

Als je een duidelijke visie hebt op wat maatschappelijke verankering voor de opleiding betekent, kan je die verankeren in de opleidingsmonitor. Dat kan in sommige gevallen aanleiding geven tot het updaten van de opleidingscompetenties (OLR’s), die op hun beurt een vertaling moeten krijgen in het opleidingsprogramma.

3.3 Wat gebeurt er nu al in de opleiding?

Om zicht te krijgen op de huidige stand van zaken op het vlak van maatschappelijke verankering, kan het zinvol zijn om de opleiding te scannen. Daarvoor gebruik je informatiebronnen die inzicht geven in hoe de opleiding inzet op maatschappelijke verankering. Denk aan studiefiches (welke opleidingsonderdelen zetten in op maatschappelijke verankering?) en cyclische bevragingen zoals opleidingsfeedback, alumnifeedback… (welke feedback geven studenten en/of alumni over de aanwezigheid van maatschappelijke verankering in de opleiding?). Op die manier krijg je:

• een beeld van de manieren waarop de opleiding al inzet op maatschappelijke verankering en zo tegemoetkomt aan de visie;
• een beeld van waar de discrepanties tussen de visie, de opleidingsspecifieke leerresultaten (OLR’s), het programma en de feedback van studenten en/of alumni zich bevinden.

In kaart brengen wat een opleiding al doet rond maatschappelijke verankering, maakt dat bestaande initiatieven meer gewaardeerd worden en versterkt de samenhang en het profiel van de opleiding. De opleiding kan explicieter communiceren over bestaande maatschappelijke initiatieven naar zowel lesgevers als (kandidaat-)studenten. Het lesgeversteam krijgt een beter zicht op wie er allemaal inzet op maatschappelijke verankering en dus ook op de (begin)competenties van studenten in elk opleidingsonderdeel dat eraan bijdraagt. Dat helpt de lesgever om het eigen vak kwaliteitsvol vorm te geven en te bepalen welke (generieke) competenties die kan beogen in een vak, wetende wat studenten eerder aan (generieke) competenties verworven hebben. Studenten op hun beurt zijn beter op de hoogte van de doelstellingen en het belang ervan voor de opleiding en hun afstudeerprofiel. Wanneer een opleiding zicht heeft op welke werk- en evaluatievormen gebruikt worden om maatschappelijke verankering te realiseren, kan de werklast voor studenten ook beter bewaakt worden. 

Op het moment dat een opleiding discrepanties vast stelt tussen visie (wat beogen we), doelstellingen (hoe wordt dit beschreven in de OLR’s), programma (welke opleidingsonderdelen dragen bij tot deze OLR’s) en feedback van studenten en/of alumni (wordt wat beoogd en ontwikkeld/geëvalueerd wordt in opleidingsonderdelen ook zo ervaren door studenten en/of alumni), kunnen er actiepunten bepaald worden voor de toekomst. Bijvoorbeeld: een opleiding stelt in de opleidingsvisie voorop dat de afgestudeerde studenten maatschappelijke verantwoordelijkheid kunnen opnemen, en stelt vervolgens in het programma vast dat er één vak is waarin daaraan gewerkt wordt (volgens de eindcompetenties). Uit de opleidingsfeedback blijkt dat studenten dat aspect sterk missen in de opleiding. Een actiepunt kan dan zijn om met de opleiding de OLR’s scherp te krijgen (wat betekent het dat een student afstudeert met maatschappelijke verantwoordelijkheid?) en vervolgens het bestaande vak te optimaliseren zodat de beoogde eindcompetenties ook echt ontwikkeld en getoetst worden. Tot slot kan de opleiding op zoek gaan naar andere opleidingsonderdelen waarin de ontwikkeling van maatschappelijke verantwoordelijkheid mogelijk een plaats kan krijgen.

3.4 Hoe kan ik mijn programma vormgeven

Wanneer je een duidelijke visie hebt, kan je gericht werken aan het ontwerpen van je programma. Je kan aan maatschappelijke verankering werken via allerlei werkvormen. De keuze voor een bepaalde werkvorm en de plaats ervan in het opleidingsprogramma hangt af van allerlei (rand)voorwaarden:

• de persoonlijke interesse en competenties van de betrokken lesgever;
• het gewenste competentieniveau bij de studenten (wil je bv. louter kennis aanbrengen over maatschappelijke kaders of wil je hen ook echt maatschappelijke vraagstukken laten aanpakken?);
• de beschikbare tijd en middelen;
• de logische aansluiting bij de lesinhoud;
• de diversiteit in de aanwezige studentenpopulatie.

Onderstaand overzicht van werkvormen kan je ondersteunen en inspireren bij het opbouwen van je programma. Idealiter integreer je een moment in de opleiding waarop studenten meedraaien in of zich engageren voor een organisatie of bedrijf of een probleem aanpakken in samenwerking met een externe partner, waarbij ze de verschillende competenties geïntegreerd moeten gebruiken. Het is niet realistisch om van studenten te verwachten dat ze de nodige competenties daarvoor automatisch tijdens de opleiding verwerven. Zijn studenten bijvoorbeeld voorbereid op het innemen van verschillende perspectieven? Zijn ze eerder al gestimuleerd om na te denken over hun maatschappelijke rol? Hebben ze al eerder moeten communiceren naar een doelgroep die niet hetzelfde vakjargon hanteert? Om studenten voor te bereiden, zet je best stapsgewijs in op maatschappelijke verankering doorheen de opleiding.

Aan de linkerkant van het overzicht vind je iets minder intensieve werkvormen die vooral gericht zijn op competenties zoals kennis verwerven. Naarmate je meer naar rechts gaat, richten werkvormen zich meer op het toepassen van competenties in meer gecontroleerde contexten binnen onderwijs (zoals een simulatie) tot het uiteindelijk volledig geïntegreerd toepassen van de competenties in authentieke contexten. Elke leermogelijkheid is voorzien van een handige infofiche. Je vindt er ook praktijkvoorbeelden die al gebruikt worden/werden aan de UGent ter inspiratie.

3.5 Implementeer en ondersteun

Verschillende werkvormen, zoals ‘authentieke contexten betrekken’, kan de lesgever perfect zelfstandig implementeren in de lespraktijk. Voor sommige initiatieven, bv. challenge based education of een opdracht met een reallife challenge, moet je samenwerken met externe partners (werkveld, middenveld, organisatie, beleidsmakers…). 

Om die samenwerking te ondersteunen en te stimuleren zijn er enkele (extra)curriculaire hefbomen die je kan gebruiken.

CURRICULAIR

• Call for Challenges: Dit platform matcht lesgevers die op zoek zijn naar maatschappelijk relevante uitdagingen en opdrachten om te gebruiken in het onderwijs met organisaties die door studenten oplossingen laten uitwerken voor die uitdagingen. Registreer je om in contact te komen met interessante uitdagingen of om je vak(ken) online te plaatsen!
• De Stadsacademie: Duurzaamheidskwesties worden vertaald in vraagstukken voor en over Gent die aan bod komen in masterproefateliers, onderzoeksprojecten en ander actieonderzoek.
• Future Proef Award: Studenten die met hun masterproef inzetten op duurzaamheid kunnen meedoen met deze wedstrijd georganiseerd door de UGent. De drie laureaten die door de Gentse jury geselecteerd worden, stromen door naar Vlaams niveau.

EXTRACURRICULAIR

• Badges voor extracurriculaire prestaties: Badges zijn een online visuele weergave van extracurriculaire prestaties van studenten. Wanneer studenten binnen de UGent-context een maatschappelijk engagement zijn aangegaan en daarbij specifieke competenties verworven hebben, krijgen ze daarvoor een badge. Daardoor kunnen ze die extracurriculaire prestaties formeel aantonen en delen met bijvoorbeeld toekomstige werkgevers.
• Sustainability summer schools: Zomerscholen rond duurzaamheid die georganiseerd worden voor en door studenten. De bedoeling is interdisciplinair, student-led, kritisch en geëngageerd onderwijs aan te bieden rond sociaalecologische kwesties.

Lesgevers die maatschappelijk verankerd onderwijs vormgeven en begeleiden zijn de sleutel tot succesvolle leeractiviteiten voor studenten. Alleen lesgeversteams die zichzelf hebben bekwaamd in dit thema en zelf de nodige (generieke) competenties bezitten, kunnen een krachtige leeromgeving creëren. Wil je je (team) graag professionaliseren of laten begeleiden? Neem dan contact op met het team opleidingsondersteuning om een begeleiding op maat uit te werken. 

3.6 Evalueer

In de laatste stap ga je na of de innovaties in het programma (vooropgestelde leerresultaten, onderwijs- en leeractiviteiten, evaluatie) beantwoorden aan de opleidingsvisie op futureproof onderwijs. Stuur bij waar nodig, maar vergeet zeker ook niet de successen te delen met het volledige team.

4. Meer weten?

Extra info en links:

• Generieke competenties: hoe maak je er werk van in je opleiding?
• Hoe (her)formuleer je opleidingsspecifieke leerresulaten (OLR's)?
• Interdisciplinariteit: hoe maak je er werk van in je opleiding?
• Stepping stones voor internationalisering: hoe maak je er werk van in je opleiding?
• Evalueren van generieke competenties: hoe maak je er werk van in je opleiding?
• Apollo 8 Project 3: Future-proof UGent-opleidingen

Heb je vragen? Wil je good practices delen? Mail dan naar onderwijsondersteuning@ugent.be.